Silikoni (polisiloksani)
Silikoni (polisiloksani) su makromolekularni kondenzacioni produkti silicijumovih
jedinjenja u kojima se najjednostavniji lanac silikona sastoji od naizmjenično poredanih atoma silicijuma i kiseonika:
– O – Si – O – Si -O –
Na ovakve lance nadograđuju se različiti organski radikali čineći između ostalog i
osnovni sastojak silikona: polisiloksan (hidroksidimetilpolisiloksan).
Konzistencija, odnosno viskozitet ovih materijala, zavisi od punila koja sadrže silicijumov,
cink i titanijum oksid te kalcijum i barijum sulfat, zatim parafin, silikonsko ulje niskog
viskoziteta, otvrđivače, korigense i boju.
Ova osnovna masa je u plastičnom stanju, a stvrdnjava, odnosno prelazi u elastično stanje
djelovanjem reaktora koji može biti u obliku paste ili tekućine. Reaktor sadrži aktivator hemijske reakcije, obično neko organsko jedinjenje kositra, kao npr. kositreni dibutil-aurat.
Reaktor sadrži i sredstvo za umreženje alkoksi orto-silikat ili njegov polimer kao npr.
polietilsilikat ili organski hidrogensiloksan.
Zavisno o načinu hemijske reakcije njihovog vezivanja razlikuju se dva tipa silikona:
kondenzacioni i adicioni.
Kondenzacioni silikoni: Osnovu kondenzacionog tipa čini polisiloksan sa OH grupama, tako da se pri njegovom vezivanju oslobađaju nusprodukti, u prvom redu alkohol ili
vodonik. Otpuštanje nusprodukata tokom hemijske reakcije vezivanja karakteristično je za ovu vrstu sintetičkih elastomera. Ukoliko se oslobađa alkohol to rezultira gubitkom materijala na težini i njegovom kontrakcijom , odnosno nepoželjnim dimenzionim promjenama. Ako se,
oslobađa vodonik, on može izazvati i nagrizanje površinskog sloja gipsa kojom se izlijeva otisak, što ponovo ima za posljedicu neprecizan radni model, odnosno njegovu površinu.
Adicioni silikoni (polivinilsiloksani): Ovaj naziv dobili su jer se polimerizuju adicionom
rekcijom, pri čemu nema stvaranja nusprodukata. Ova činjenica je razlog velike dimenzione
stabilnosti i preciznosti ovog tipa silikona. Adicioni silikoni sastavljeni su od organskog
hidrogensiloksana i složenog silanskog jedinjenja sa vinilskim grupama. Reaktor je jedinjenje koje sadrži plemeniti metal, obično soli platine (npr. H2PtCl6). Ovakve reakcije vode do stvaranja umrežene silikonske gume .
Polieteri
Polieteri su najmlađi predstavnik elastomera za otiske i u upotrebi su od 1960.god.
Osnovnu pastu im čini nazasićeni polieter s epiminskim grupama na kraju, plastifikator
i razna punila.
Pastu reaktora čine: jedan aromatski sulfonat te takođe plastifikatori i punila.
Pomiješane paste polimerizuju kationskom polimerizacijom. Kation potiče od reaktora npr.
benzen sulfonskog estera koji dodan epiminskoj grupi uzrokuje otvaranje prstena. U ovom
obliku hemijske reakcije epiminske grupe se mogu umrežavati.
Polieteri su veoma precizni gumasti materijali za otiske (uz adicione silikone
najprecizniji!), te dimenziono izuzetno stabilni, pogotovo ako se otisci odlažu u suvoj
sredini. Nedostatak im je velika čvrstoća nakon polimerizacije, pa nisu pogodni za otiske tamo gdje preostaje veći broj nebrušenih ili parodontološki oštećenih zuba (mogućnost ekstrakcije). Za izlijevanje otisaka trebalo bi koristiti tvrdi gips kako bi se izbjegli lomovi zuba na modelu prilikom odvajanja izlivenog modela i otiska.
Svjetlosno – polimerizirajući sintetički otisni materijali
U novije vrijeme na tržištu se pojavljuju i svjetlosno polimerizirajući materijali. Sastoje
se od smole poliuretan dimetakrilata, SiO2 punila koje pridonosi prenosu svjetlosnog zračenja, plastifikatora, boja i stabilizatora. Dodaju se aktivatori koji omogućuju polimerizaciju sastojaka u prisutnosti izvora svjetlosti talasne dužine oko 480 nm, tj. konvencionalnih stomatoloških lampi za polimerizaciju kompozita. Kako bi se mogla provesti svjetlosna polimerizacija logično je kako se koriste posebne prozirne otisne kašike izrađene od polistirena. Stomatolog može kontrolisati vrijeme manipulacije u ustima (koje je praktično neograničeno), tj. vrijeme kada će započeti vezivanje otisnog materijala uključivanjem lampe za polimerizaciju.
Priprema sintetičkih elastomera za otiske
Elastomeri su dvokomponentni sistemi koji se moraju dovesti u plastično stanje pogodno
za uzimanje otiska. To se postiže energičnim miješanjem određenih količina obe komponente
(osnovnog materijala i reaktora), čime započinje tok polimerizacije (vezivanja) i
postupni prelaz iz plastičnog u elastično stanje.
U pripremi sintetičkih elastomera razlikujemo dvije faze:
– doziranje (proporcionalizacija) i
– miješanje.
Doziranje ili proporcionalizacija prethodi miješanju, a sastoji se u određivanju ukupne
količine otisnog materijala u odnosu na veličinu područja otiskivanja (tj. otiska), te na doziranje reaktora u odnosu na osnovni materijal. Ako se obe komponente nalaze u tubi, tada se na podlogu ili u plastičnu posudicu istiskuje određena količina oba materijala, u odnosu koji propisuje proizvođač. Kod kitastih materijala priložene plastične otisne kašike služe kao jedinica mjere kojoj se dodaje propisana količina reaktora.
Materijali srednje i rijeđe konzistencije miješaju se na podlogama od “masnog” papira
koji sadrže štampani lenjir u centimetrima, kako bi se odredila jednaka dužina komponenti (najčešće različiti volumeni!), za tu svrhu mogu poslužiti i plastične ili staklene pločice. Za vrlo rijetke materijale preporučuje se miješanje u plastičnim posudicama. Miješanje se obavlja metalnom špatulom, većom od onih za miješanje cemenata. Potezi miješanja su široki kako bi se u međusobni kontakt doveli svi dijelovi osnovnog materijala i reaktora. Sintetički elastomeri kitaste konzistencije, najčešće se nakon dodatka reaktora mijese prstima, kao tijesto, uz upotrebu gumenih rukavica, kako se reaktor (kapi ili pasta) ne bi upili u kožu, te tako doveli do lošeg kvaliteta otisnog materijala ili alergijske reakcije kože osobe koja ih miješa.
Treba napomenuti kako su adicioni silikoni osjetljivi na jednokratne rukavice koje sadrže
lateks (sumporne komponente), što može uticati na kvalitet otisnog materijala. Stoga ih valja
miješati golim rukama, jer su obe komponente obično u obliku kitastog materijala i nema
upijanja komponenti u kožu, ili upotrebom silikonskih rukavica (bez lateksa).
Prema međunarodnim standardima vrijeme miješanja iznosi 30-60 sekundi na
temperaturi 23°C (+2°C) i relativnoj vlazi 50% (+5%).
U fazi doziranja i miješanja sintetičkih elastomera važno je strogo pridržavanje uputstva
proizvođača, jer će svaka improvizacija promijeniti željena svojstva otisnog materijala.
Stoga je u novije vrijeme olakšana priprema sintetičkih elastomera za otiske upotrebom “aplikacionog pištolja”. On sadrži dva odvojena spremnika koji sadrže
komponente sintetičkog elastomera. Na nju se stavlja plastična cijev (aplikator) za jednokratnu upotrebu koja u sebi sadrži spiralu kojom se dvije komponente ravnomjerno miješaju. Pritiskom na obarač “pištolja” istiskuje se potrebna količina otisnog materijala direktno u otisnu kašiku i/ili na zubne strukture u ustima pacijenta. Time je uveliko olakšana priprema materijala i omogućeno pravilno doziranje komponenti.
Postoje takođe i električni aparati za miješanje otisnih materijala u koje se stavljaju
komponente otisnog materijala u originalnim pakovanjima, a aparat sam pravilno dozira
komponente dok mi određujemo količinu potrebnog materijala.
Dr stom. Nemanja Malešević
